Een succesvol compromis dat de wereld veranderde
'Bij u, over u en zonder u'
De Vrede van Utrecht is een keerpunt in de wereldgeschiedenis. Na anderhalf jaar onderhandelen sloten diplomaten uit heel Europa op 11 april 1713 in het stadhuis van Utrecht een vredesverdrag dat grote gevolgen had voor de betrokken landen en hun bezittingen overzee. Hiermee kwam een eind aan een reeks verwoestende oorlogen waarin godsdienstvervolging en het streven naar politieke macht hand in hand gingen.
Eind januari 1712 arriveerden ze in Utrecht, te paard en in koetsen, hobbelend over sneeuw, modder en ijs. Diplomaten uit Spanje, van het hof van Zonnekoning Lodewijk XIV, namens de Habsburgse keizer, uit Savoye, Portugal en Groot-Brittannië en, van minder ver, de vertegenwoordigers van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën. Allen met eenzelfde doel voor ogen: afspraken over de verdeling van gebieden –en dus macht – waarmee alle betrokkenen voor lange tijd vrede zouden hebben. En dat lukte.
Ten strijde!
Met de Vrede van Utrecht kwam een eind aan twee eeuwen godsdiensttwisten en bloedige oorlogen, met ongekend grote aantallen burgerslachtoffers. Enerzijds ging het katholieke vorsten erom ‘het ware geloof’ te laten zegevieren door alle protestanten van de kaart te vegen, anderzijds voerden zij onderling een verbeten strijd om de politieke macht in Europa.
Toen de Spaanse koning Karel II in 1700 kinderloos overleed, rook Lodewijk XIV van Frankrijk zijn kans. Maar ook de Habsburgse keizer verkondigde op luide toon dat zijn familie recht had op de Spaanse troon, en daarmee op alle Spaanse bezittingen in en buiten Europa. Omringende landen werden nogal zenuwachtig van het idee dat de Fransen er met de Spaanse erfenis vandoor zouden gaan, wat hen ongekend machtig zou maken. Stadhouder Willem III – ook koning van Engeland- had daarom met vooruitziende blik een brede coalitie gesmeed die tijdens de Spaanse Successieoorlog de kant van de Duitse keizer koos. ‘U heult met ketters!’ verweet Lodewijk zijn eveneens katholieke, Habsburgse rivaal. Maar zelf schrok hij er evenmin voor terug de sultan van Istanbul te financieren om hem op de Balkan en de Middellandse zee terzijde te staan.
Een eervolle uitweg
Omdat alle partijen overzeese gebiedsdelen bezaten, werd overal ter wereld gevochten. Van Noord-Amerika tot Latijns-Amerika en de Caraïben, in India en voor de kust van West-Afrika. Op het Europese slagveld was het vooral de Britse generaal John Churchill – voorvader van die andere beroemde Churchill – die de Franse legers in hun opmars stopte.
Na tien jaar op en neer golvend geweld zag Lodewijk XIV in dat hij niet kon winnen. En de tegenpartij begreep dat vrede onmogelijk was zonder een eervolle uitweg voor de Franse koning, die altijd een factor van belang zou blijven.
Voor iedereen acceptabel
Toen in Groot-Brittannië de vredesgezinde Tories de verkiezingen wonnen, pakten zij snel door. De Britten overrompelden hun bondgenoten volledig met de mededeling over een principeovereenkomst met de Fransen. Waarom ze voor Utrecht kozen om het vredesverdrag gedetailleerd uit te werken weten we niet precies. Op Engelse bodem kon natuurlijk niet, dat zou te vernederend zijn voor de Fransen. Maar de Republiek was acceptabel en Utrecht praktisch: centraal gelegen, voor alle partijen goed te bereizen, met brede, ‘koetsvriendelijke’ straten. Ook was deze locatie een gebaar van goede wil naar de Franse koning, die goede herinneringen aan Utrecht bewaarde. Toen hij in het Rampjaar 1672 met zijn leger voor de poorten verscheen, stonden de regenten namelijk al klaar om hem de sleutels van de stad te overhandigen.
Alle ogen gericht op Utrecht
De onderhandelingen vonden plaats in het toenmalige stadhuis van Utrecht. Het gebouw bezat twee even grote, even fraaie toegangsportalen. De gezanten van Frankrijk en Groot-Brittannië konden daardoor tegelijkertijd, met evenveel ceremonieel vertoon binnenschrijden. De gesprekken werden gevoerd door beroepsdiplomaten. Wat hielp is dat deze edellieden dezelfde omgangsvormen en waarden hadden. Tolken hadden ze evenmin nodig: de voertaal van de elite was Frans. Hoe vanzelfsprekend dat toen was – net als het Engels nu- blijkt uit het dagboek van de Utrechtse stadssecretaris waarin hij optekent dat een van die Spanjaarden maar belabberd Frans spreekt.
Geld in het laatje
De komst van de onderhandelingsdelegaties was een flinke economische opsteker voor Utrecht, toentertijd een stad met zo’n 30.000 inwoners, omgeven door rijke landbouwgronden. De stedelijke notabelen verdienden stevig aan de verhuur van hun herenhuizen en personeel. Ook de middenstand, van wagenmakers en bakkers tot dames van plezier, deed goede zaken. Elke gelegenheid werd aangegrepen om feestbanketten en ander vermaak te organiseren. Het Calvinistische theaterverbod werd tijdelijk opgeheven en er was muziek, vuurwerk en andere verpozing.
Wie kreeg wat
De Vrede van Utrecht bekrachtigde het testament van Karel II, onder voorwaarde dat de Franse en Spaanse troon nooit in dezelfde handen mochten komen. Het gevaar van een Frans/Spaanse katholieke overheersing was daarmee van de baan. De Habsburgse keizers kregen niet de hoofdprijs, maar wel de Zuidelijke Nederlanden en delen van Italië. Groot-Brittannië kreeg Gibraltar en Menorca en daarmee controle over de toegang tot de Middellandse Zee. Voeg daarbij een aantal Franse koloniën in Noord-Amerika – waarmee de stichting van Canada een feit werd- en het monopolie op de slavenhandel in Zuid-Amerika en het Caraïbisch gebied, en het zal duidelijk zijn dat het vredesverdrag de Britten tot wereldmacht maakte. Dit ten koste van bondgenoten als onze eigen Verenigde Provinciën, die hun overwicht op zee verloren. Hun winst was veiligheid. De Vrede van Utrecht luidde een tijdperk van machtsevenwicht in.
De betekenis toen en nu
Godsdienst was na 1713 voor het eerst geen reden meer om ten strijde te trekken. De succesvolle aanpak van de Vrede van Utrecht was bovendien een voorbeeld voor het oplossen van latere conflicten. Zowel het Congres van Wenen (1815) als het Congres van Berlijn (1878) bouwden hierop voort. Ook onze tegenwoordige EU-top heeft dit model. Alle partijen in goede sfeer bijeen, geen vernedering en dus rancune van de ‘verliezer’ en toewerken naar een nieuw evenwicht. Dat de onderhandelingen in Utrecht een doorbraak in denken en doen betekenden, besefte men ook toen al. Händels gelegenheidscompositie ‘Te Deum’ -God zij geloofd- is een blijvende herinnering aan het moment dat de Vrede van Utrecht de wereldgeschiedenis een andere richting gaf.
Met dank aan prof. Renger de Bruin, conservator Centraal Museum Utrecht.
